Onderhandelingen

In de tekst hieronder is op enkele plaatsen gebruik gemaakt van de open brief “Een ander geluid. Kerk en vrede over militarisering”, waarvan ik mede-opsteller was. In deze open brief komen sommige van de hier besproken onderwerpen uitvoeriger aan bod.

Kamphorsts artikel beschrijft de denkwijze van de Russische president. Poetin spreekt consequent over de noodzaak om de kernoorzaken van het conflict aan te pakken. Hoofddoel is het onttrekken van Oekraïne aan de westerse invloedssfeer. Volgens Poetin is het westen er op uit Rusland te verdelen en vernietigen. “Ze brachten offensieve infrastructuur van de NAVO tot aan onze grenzen” zei hij in september 2022. In dat beeld vecht hij tegen de door het westen gedomineerde internationale orde en wil een andere ordening ervoor in de plaats creëren. Na de recente ontmoeting met Trump in Alaska zei Poetin op de persconferentie: “[Er] dient een eerlijke balans te worden hersteld in de veiligheidssfeer in Europa en de wereld in zijn geheel”.

Geopolitieke invalshoek

Het artikel van Kamphorst sluit goed aan bij de analyse door Jolle Demmers, hoogleraar conflictstudies. Volgens haar wordt de oorlog met Oekraïne te vaak geduid vanuit een historisch-culturalistische blik: Rusland cq. Poetin is nu eenmaal agressief en niet te vertrouwen; de verovering van Oekraïne is een project om het grote Russische rijk te herstellen. Demmers betoogt dat dit een te statische en eendimensionale visie op de Russische cultuur is, en een simplistisch vijandsbeeld oproept. Het verklaart ook niet waarom het conflict juist nu is opgelaaid. Volgens Demmers is het vruchtbaarder om het vanuit de geopolitieke invalshoek te benaderen. Daarin staat de verhouding tussen Rusland en de NAVO centraal. De militaire overval van Rusland op Oekraïne kan worden verklaard als een reactie op de uitbreiding van NAVO naar het oosten en het negeren van ‘rode lijnen’ en veiligheidspercepties aan Russische zijde. Rusland beschouwt dit gedrag van de NAVO als een bedreiging, en voert grensoorlogen om te voorkomen dat buurlanden lid van de NAVO worden. Ook Stoltenberg, de toenmalige secretaris-generaal van de NAVO, erkende in 2023 in een rede voor het Europees Parlement dat dit de reden was voor Poetin om oorlog te voeren.

Over het aandeel van het westen bij het ontstaan van de oorlog in Oekraïne wordt fel gestreden. Veel experts en politici ontkennen dat de uitbreiding van de NAVO naar het oosten een rol speelde, en dat het westen Rusland bedreigt. Toch zijn er genoeg uitspraken van westerse leiders die op zijn minst de uitleg door Poetin niet weerspreken, bijvoorbeeld de volgende.

Het punt is niet dat westers handelen een rechtvaardiging zou vormen voor de Russische agressie-oorlog. Maar het is wél van belang om te erkennen dat er altijd sprake is van een wisselwerking tussen de partijen, van actie en reactie. Acties van de een worden als bedreiging opgevat door de ander, die dan een tegenactie neemt. Als je daar niet over praat – met andere woorden, als er niet diplomatiek onderhandeld wordt over gemeenschappelijke veiligheid – beland je in een gevaarlijke escalatie. Dat is wat keer op keer gebeurt. Wij kunnen denken: de NAVO is toch puur defensief, en Poetin ziet spoken. Maar de realiteit is dat de NAVO tijdens de Kosovo-oorlog eigenmachtig geïntervenieerd heeft in Servië (Ruslands bondgenoot en broedervolk), tot wanhoop van de adviseurs van de toenmalige Russische president Jeltsin, die voorzagen dat dit grote repercussies zou hebben voor de verhoudingen tussen Rusland en het westen (bron: de documentaire serie Corridors of Power). De realiteit is ook dat de VS minstens 128 militaire bases hebben over de hele wereld, in meer dan 51 landen. Rusland heeft enkele tientallen bases, voornamelijk in landen van de voormalige Sovjet-Unie (andere bronnen geven vergelijkbare resultaten). Te gemakkelijk wordt met de vinger gewezen naar geopolitieke ambities van Rusland en China, en wordt ‘vergeten’ dat de VS, en westerse geallieerden, een lange geschiedenis hebben van interventies in andere landen om de eigen belangen te dienen.

Oorlogspaniek

Tijdens de Koude Oorlog was West-Europa doodsbang voor Russische tankcolonnes die dwars door Duitsland aan zouden komen rollen. Toen de archieven na 1989 opengingen bleek dat er nooit een militair plan is geweest dat voorzag in zo’n grootschalige aanval. Op dit moment is Rusland bang voor een ophoping van NAVO troepen aan zijn grenzen (en bedenk dat Moskou op minder dan 500 km van de grens met Oekraïne ligt. Zou de VS Russische troepen op Cuba accepteren?). Terecht bang of niet – ook de perceptie telt, want die bepaalt mede de reactie. En nu slaat in Europa de angst toe voor de Russische militaire macht. De defensiebegroting moet met een waanzinnig bedrag omhoog, en daar is nauwelijks discussie over. Sommige militaire leiders spreken over oorlog als zekerheid: niet óf oorlog uitbreekt is de vraag, maar wanneer. Experts beweren dat Rusland over vijf jaar de NAVO kan aanvallen, maar het NAVO document waarop dit gebaseerd zou zijn heeft geen van hen kunnen lezen. En om de actie-reactie keten te illustreren: het CDA stelt in zijn verkiezingsprogramma voor dat jongeren aan het begin van hun vervolgopleiding leren hoe ze zichzelf moeten redden in een oorlogssituatie. Zo ziet oorlogspaniek er uit. Hoe stoppen we dit?

Europese koers

Kamphorst geeft in Trouw terecht aan dat er strategische onderhandelingen nodig zijn. In zijn artikel wordt dat verder niet uitgewerkt. De onderhandelingen over een Oekraïne-akkoord lijken alweer te verzanden. De huidige zelf-opgelegde missie van Europa lijkt me eerlijk gezegd tot mislukken gedoemd: een vredesmacht van troepen uit NAVO-landen. Dat is precies wat Rusland niet zal accepteren. De Pax Americana, de internationale orde geleid door de VS, loopt ten einde. Dat kan je betreuren (ik doe dat niet), maar is onontkoombaar. In plaats van tegen de VS aan te blijven schurken – met daarbij het risico ons te verbinden aan een steeds autocratischer en grillig regime – kan Europa beter een eigen koers gaan varen: verdedigen van democratie en humanitaire waarden door diplomatie en onderhandelingen i.p.v. militaire macht; samenwerking zoeken met landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika; focus op het wegnemen van conflicten door een duurzame en rechtvaardige economie. De vredesbeweging pleit voor onderhandelingen over een veiligheidsstructuur in héél Europa, waarbij de OVSE en VN-troepen een grote rol krijgen. (Verderop meer over deze voorstellen.)

In de jaren ’70 lukte het om via overleg tussen Oost- en West-Europa, waarbij ook de VS en Canada betrokken waren, afspraken te maken over gezamenlijke belangen op het gebied van veiligheid, mensenrechten en economische en wetenschappelijke samenwerking. Dat mondde uit in de Helsinki-akkoorden van 1975, en het opzetten van wat nu de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) heet, een organisatie van momenteel zevenenvijftig lidstaten die de samenwerking op militair, economisch en humanitair gebied wil bevorderen. In de jaren ’90, na de val van de Berlijnse Muur, was er een periode waarin het mogelijk leek om te praten over een nieuwe veiligheidsstructuur voor heel Europa, inclusief Rusland. Er werd een economisch partnerschap gesloten tussen de EU en Rusland. De OVSE richtte zich op het versterken van vrede, democratie en stabiliteit in Europa. Rusland en het Westen legden hierbij verschillende accenten: Rusland streefde vooral een Europese veiligheidsarchitectuur na met erkenning van zijn status. Maar het Westen, dat zich de overwinnaar voelde in de Koude Oorlog, benadrukte mensenrechten en democratie. Zonder te werken aan vrede werd de NAVO uitgebreid tot aan de grenzen van Rusland. Het had ook anders kunnen gaan, door na het Warschaupact (de NAVO-tegenhanger in het Oostblok) ook de NAVO zelf op te heffen, of in elk geval drastisch te hervormen. Het liep anders. Samenwerking veranderde in confrontatie.

Wantrouwen

Met betrekking tot Oekraïne zijn er al veel onderhandelingen gevoerd. Veiligheidsgaranties die de VS, het VK en Rusland in 1994 afgaven (het Memorandum van Boedapest) bleken bij de invasie van de Krim in 2014 weinig waard. De akkoorden van Minsk in 2014 en 2015, toen er al gevochten werd in de Donbas, hielden geen stand. Onderhandelingen in Istanbul in 2022, vlak na de grote invasie door Rusland, mislukten uiteindelijk omdat er geen overeenstemming werd bereikt over veiligheidsgaranties voor Oekraïne. Ook was er druk vanuit het VK, de VS en andere NAVO-landen: zij vonden aspecten van het ontwerp-akkoord, met name over bepaalde wapenbeperkingen, onverantwoord, en ontraadden ondertekening. Dus vocht Oekraïne met westerse steun door. Het opmerkelijke van het bijna-akkoord was dat er overeenstemming was over neutraliteit van Oekraïne: geen NAVO-lidmaatschap, eventueel wel toetreding tot de EU. Ook was men het eens over het uitstellen van een definitieve regeling over de bezette gebieden. Maar de wens om militair dóór te drukken heeft het gewonnen van verdere diplomatieke inspanningen om tot werkbare veiligheidsafspraken te komen.

Ik ben geen expert. Maar het lijkt me heel aannemelijk dat het mislukken van al deze onderhandelingen op zijn minst gedeeltelijk komt doordat fundamentele kwesties niet besproken werden, zoals een lange termijn perspectief op veiligheid voor alle partijen. Het wantrouwen was en is groot. Poetins uitspraken liegen er niet om, maar ook uitlatingen van westerse politici zijn veelzeggend. Hierboven citeerde ik een aantal uitspraken. Leidende officials hameren keer op keer op ‘werken vanuit kracht’. Iemand als de hoge VS diplomaat Victoria Nuland, die onder Biden mede het Oekraïne-beleid bepaalde, zegt hardop dat wij en Oekraïne de defensie-industrie sneller moeten opbouwen dan Rusland en China (!), en dat we ons weerbaar moeten maken tegen een inherent illiberale en expansionistische ideologie. Op het eerste gezicht klinkt dat misschien niet gek. Maar de context maakt duidelijk dat de hoop op samenwerking feitelijk is opgegeven. Eigenlijk doet Nuland, en met haar vele anderen, hetzelfde als wat Poetin verweten wordt: ideologische systemen worden tegenover elkaar geplaatst. Onlangs zei Rutte in zijn functie van secretaris-generaal van de NAVO, dat we moeten bewapenen, Russisch leren of emigreren naar Nieuw-Zeeland. Wat komt er met deze houding terecht van echt onderhandelen?

Verschillende personen en groepen in de vredesbeweging hebben voorstellen gepresenteerd voor toekomstgerichte onderhandelingen.

• Guido van Leemput: “Drie jaar oorlog en wat nu”
• Kees Kalkman: “Plan voor vrede in Oekraïne”
• Werkgroep Inclusieve Veiligheid: “Veiligheid Opnieuw Doordenken” (pdf)
• Sicherheit Neu Denken: “Europas Rolle für den Frieden in der Welt” (pdf; een Nederlandse vertaling komt binnenkort beschikbaar)

Deze voorstellen gaan uit van een opeenvolging van kleine, vertrouwenwekkende stappen, waardoor er ruimte ontstaat om op termijn de grote onderwerpen te bespreken. Beslissingen over de definitieve status van bezette gebieden worden uitgesteld. Een grote rol is weggelegd voor de OVSE en niet-westerse troepen, werkend onder VN mandaat. Vertrouwenwekkende maatregelen zijn bijvoorbeeld het stoppen met aanvallen op burgerdoelen en energie-infrastructuur, stapsgewijze opheffing van sancties, het afzien van plaatsing van Amerikaanse middellange-afstandsraketten in Duitsland, afspraken over terugtrekking van tactische kernwapens, afspraken over terugkeer van vluchtelingen enz. Dergelijke maatregelen en afspraken moeten het militair geweld stap voor stap beëindigen, en de spanningen en het niveau van bewapening verminderen. Essentieel is om het lange termijn perspectief in het oog te houden: een veiligheidspact voor heel Europa, waarbinnen afspraken zijn gemaakt over het terugdringen van bewapeningsniveaus, door neutrale staten gegarandeerde veiligheidszones, manieren van conflictbemiddeling, en economische samenwerking.

Dergelijke onderhandelingen zijn een zaak van lange adem. Ze vragen geduld, veel diplomatieke inzet, en de wil om elkaar te bereiken. Helaas is dat niet de realiteit van nu. Het is onbegrijpelijk hoe Europa zich laat gijzelen door haat tegen Rusland, en al jaren lang geen enkele diplomatieke inspanning pleegt in dit conflict. Europa vertrouwt op harde, militaire slagkracht, en maakt zich afhankelijk van de Amerikaanse en Oekraïense defensie-industrie. Om Trump tegemoet te komen moet Europa gigantische wapenaankopen doen. Oekraïne ontwikkelt steeds geavanceerdere drones, en is erg goed geworden in het effectief integreren van gevechtssystemen (de ‘command and control’ waarvoor Europa nu nog afhankelijk is van de VS). Militaire samenwerking met Oekraïne is dus aantrekkelijk voor Europa. Guido van Leemput volgt de situatie in Oekraïne al jaren. Hij komt tot de cynische conclusie dat er “zowel in Oekraïne als in de landen van de EU belangrijke stromingen actief [zijn] die voordeel lijken te hebben bij het voortduren van de oorlog”.

In Oekraïne wordt veel verwacht van de nieuwe FP5 ‘Flamingo’ kruisraket, ontwikkeld in samenwerking met de Verenigde Arabische Emiraten. (Overigens is het Oekraïense bedrijf Fire Point dat de FP5 produceert, verwikkeld in een corruptie-schandaal). Deze raket heeft een reikwijdte van 3000 km, waarmee veel grote steden en militaire centra diep in Rusland binnen bereik komen, en is veel sneller en krachtiger dan de nu gebruikte drones. De explosieve lading is meer dan 1000 kilo. Over enkele maanden wil Oekraïne 200 van deze raketten per maand kunnen produceren. Volgens experts kan het een game-changer zijn waarmee Oekraïne de militaire balans verschuift, en niet meer afhankelijk is van westerse leveranties van de gevreesde westerse systemen zoals ATACMS en SCALP. Een voorraad van enkele duizenden van deze raketten zou een afschrikwekkend effect op Rusland kunnen hebben, schreef een expert. Tegelijk dreigt een nieuwe fase in de oorlog, waarbij nu nog bestaande beperkingen aan het gebruik van dergelijke wapens wegvallen, en de tegenreactie van Rusland maar moet worden afgewacht.

Geen alternatief

Oud-minister Jan Pronk zei: “Je kunt een dialoog aangaan met iemand die je niet vertrouwt”. Het is absurd dat er nu niet écht gesproken wordt, en alleen ‘onderhandeld’ wordt over business-achtige deals tussen grootmachten. Pronk riep een tijd geleden op tot ‘talks about talks’: laten we gaan praten over over hoe we échte onderhandelingen willen gaan vormgeven. We zijn nu beland in een escalerende wapenrace. Grenzen tussen militairen en burgers vervagen steeds meer. Zetten we uit naam van de vrijheid de politiek van de dood voort, waarbij maandelijks duizenden slachtoffers vallen, of proberen we in de geest van de Helsinki-akkoorden van 50 jaar geleden een nieuw soort ontspanning te bereiken? Idealistisch misschien, maar het alternatief – een voortgaande confrontatie tussen Oekraïne / NAVO en Rusland met wapensystemen die een groot gevaar op escalatie meebrengen – is simpelweg onaanvaardbaar.