Heilige woede

Daniel Berrigan

Kort geleden kwam een boek van Daniel Berrigan op mijn pad: No Bars to Manhood, uit 1970. Daniel Berrigan was een Rooms-Katholiek priester uit New York, die zich zijn leven lang voor vrede, sociale rechtvaardigheid en kernontwapening heeft ingezet. Hij werd zeer bekend door zijn boeken, optredens en activisme.

Met anderen was hij de oprichter van de Ploegscharen-beweging: goed voorbereide acties, waarbij kleine groepjes militaire complexen binnendringen en onderdelen van raketten en wapens met hamers bewerken of andere (deels symbolische) vernielingen aanrichten zoals het uitgieten van bloed — daden van burgerlijke ongehoorzaamheid, waarbij de activisten zich laten arresteren. Voor de rechtbank leggen ze verantwoording af. In veel gevallen worden gevangenisstraffen opgelegd, soms van meerdere jaren. Ook nu nog vinden dergelijke acties plaats, zoals het binnendringen van de NAVO basis Büchel in de Eifel in 2018 en 2023, waaraan ook Nederlanders deelnamen (zie bijvoorbeeld het boek Brot und Gesetze Brechen).

In dit artikel haal ik een aantal teksten van Daniel Berrigan naar voren. Vlammende betogen, gegrond in een diepe overtuiging dat geen enkel principe het gebruik van dodelijk geweld rechtvaardigt. Ze zijn net zo relevant als 55 jaar geleden.

Woorden die oorlog voorbereiden

Bewapening is in. We horen over de noodzaak om weerbaar te zijn, over een EU project met de naam Readiness 2030, en over onderhandelen vanuit een positie van kracht. Mooie woorden die verhullen wat er werkelijk gebeurt.

De jaarlijkse wereldwijde uitgaven aan defensie zijn sinds 2000 ongeveer verdubbeld, zelfs als je corrigeert voor inflatie, tot een bedrag van meer dan 2700 miljard dollar (bron: SIPRI). De EU gaat daar nog eens een forse schep bovenop doen, met een meerjaren-pakket van 800 miljard euro. Ter vergelijking: de wereldwijde uitgaven aan ontwikkelingshulp liggen rond de 280 miljard dollar.

Er wordt gezegd dat wie vrede wil, zich op oorlog moet voorbereiden. In het Latijn: si vis pacem, para bellum. Op Wikipedia ontdekte ik dat het meest gebruikte militaire pistoolpatroon parabellum heet, naar het tweede deel van deze spreuk. Het woord is werkelijkheid geworden, heeft zich gematerialiseerd. De kogel draagt de overtuiging die zich in ons genesteld heeft. Waardoor we er niet meer aan toekomen om het gezegde om te draaien — wie geen oorlog wil, moet aan vrede werken — en daar naar te gaan handelen.

Politici zeggen dingen als: "We moeten kiezen tussen twee waarden, vrede en vrijheid". En: "Oekraïne vecht voor onze vrijheid". En: "Israël heeft het recht zichzelf te verdedigen". Valse tegenstellingen en bedrieglijke frasen.

Obsceen

Zo noemt Daniel Berrigan dergelijk taalgebruik.

Obsceen. Een groot deel van het publieke spreken, dat de dood omarmt als methode, vernietiging en verdeeldheid aanbeveelt als onschatbare sociale middelen, is in de strikt klassieke zin obsceen. Het is onverantwoordelijk en sluw, een taal van moordenaars. Dergelijk spreken vindt, in strijd met de klassieke Griekse maatstaven, desondanks plaats midden op het toneel, wordt aannemelijk gemaakt, is bewezen effectief, is technologisch en vermenigvuldigt zijn slachtoffers met duizenden tegelijk. Het ontleent zijn corrupte legitimiteit aan sociale ingenieurs en sociaalwetenschappers, het tart de traditie, de rede, de moeizame, millennialange taak van het beschaven van de mens, het scheurt het weefsel van gezondheid, verbeelding, geweten en geloof uiteen, het perverteert vertrouwen, het sleept het bewuste universum terug in het slijm van het irrationele en onbeheersbare. En al die tijd verdrinkt die taal, verleidend en verleid, de eenvoudige heldere woorden waarmee de mens ooit zijn broeder bereikte, zijn kunst vormde, nadacht over zijn ervaringen, en liefhad. — No Bars to Manhood, p. 70

De heilige woede van een profeet. Meer dan 50 jaar geleden geschreven op het hoogtepunt van de Vietnamoorlog. Maar nu nog even geldig als toen. Woorden en beelden worden gebruikt om ons de oorlog in te trekken. Poetin noemt zijn oorlog een "speciale militaire operatie" — wat niet veel verschilt van de term "politionele actie" die Nederland hanteerde om zijn koloniale oorlog tegen Indonesië te beschrijven. Bij het begin van de Oekraïne-oorlog wilde Wopke Hoekstra, toenmalig minister van buitenlandse zaken, Poetin "een bloedneus slaan". Je weet niet of je moet lachen of huilen om deze belachelijke bagatellisering. Palestijnse doden worden menselijke schilden genoemd, over slachtoffers wordt gesproken als nevenschade, en opbloei van de wapenindustrie is een kans om de economie op te peppen. En onze koning zegt dat we ons tot de tanden moeten bewapenen. Laat de woorden tot je doordringen.

Berrigan noemt dit soort taal obsceen. Hij laat het woord teruggaan op de Latijnse uitdrukking ob scaenam, wat zoiets betekent als: buiten het toneel. (Overigens zijn niet alle letterkundigen het eens met deze uitleg). In de Griekse oudheid werden dingen die te schokkend, gruwelijk of onfatsoenlijk waren om letterlijk op het toneel te laten zien, alleen beschreven of gesuggereerd — ze vonden plaats 'off-stage', buiten het toneel. In tegenstelling daarmee, zegt Berrigan, vinden de woorden en handelingen van onze oorlogspropagandisten plaats in het volle daglicht. Obscene daden en woorden.

Wij doden geen mensen

Als pacifist krijg je de vraag: en het recht op zelf-verdediging dan? en de noodzaak om vijanden af te schrikken dan? Berrigan heeft daarop een duidelijk antwoord.

"De dood van één mens is een te hoge prijs voor de rechtvaardiging van zelfs het meest heilige principe," schreef hij.

Wij doden geen mensen. Wij steunen het doden niet. Wij doden geen mensen die mensen doden om te laten zien dat het doden van mensen verkeerd is. Wij werken eraan om het doden te stoppen. En daarom zullen wij niet toetreden tot het Amerikaanse leger, zullen wij onze kinderen niet naar het leger sturen, zullen wij jonge mensen aansporen het leger te verlaten, en zullen wij ons de rest van ons leven verzetten tegen het leger en zijn oorlogen. De toekomst is een wereld zonder oorlog, een nieuwe cultuur van gerechtigheid en geweldloosheid die wij ons nauwelijks kunnen voorstellen, maar die binnen ons bereik ligt als wij de moed hebben ervoor te werken. — Bron: John Dear, "Daniel Berrigan and his fearless nonviolence, at 100"

Bij zijn proces in 1981 vanwege de eerste Ploegscharen-actie, waarbij onderdelen van (ongeladen) kernraketten met hamers bewerkt werden, zei Daniel Berrigan:

De enige boodschap die ik aan de wereld heb is: Wij mogen geen onschuldige mensen doden. Wij mogen niet medeplichtig zijn aan moord. Wij mogen niet zwijgen terwijl voorbereidingen voor massamoord plaatsvinden in onze naam, met ons geld, in het geheim … Het is verschrikkelijk voor mij om te leven in een tijd waarin ik niets anders meer tegen mensen kan zeggen dan: "Stop met doden." Er zijn zoveel mooie dingen die ik graag tegen mensen zou willen zeggen. Er zijn andere projecten waarbij ik veel zou kunnen bijdragen. Maar ik kan dat niet doen. Ik kan het eenvoudigweg niet. Omdat alles in gevaar is. Alles staat op het spel. Onze situatie is in zekere zin primitief, ook al noemen wij onszelf ontwikkeld. Vanuit christelijk perspectief is onze toestand uiterst primitief. We zijn terug bij het begin. Gij zult niet doden; wij mogen niet doden. Alles vandaag de dag komt daarop neer — alles. — Daniel Berrigan (bron: John Dear)

De woorden van een man die velen aansprak omdat hij lééfde naar zijn woorden en principes. Geen politicus of kerkofficial, maar iemand die les gaf aan verschillende onderwijsinstellingen in New York, mensen inspireerde met lezingen, boeken en gedichten, en onvermoeibaar projecten en actiegroepen organiseerde samen met anderen. In de jaren '80 en '90 werkte hij in ziekenhuizen met armen en met AIDS-patiënten. Hij reisde naar het Oostblok midden in de Koude Oorlog, en raakte onder de indruk, zoals hij zelf schreef, van hoe vreedzame geloofsgemeenschappen leefden en bloeiden zelfs in de moeilijkste omstandigheden, en hoe mensen in radicaal andere maatschappijen konden leven. "Ik zag uit eerste hand de schade die de Koude Oorlog had aangericht aan de menselijke geest in het Westen", schreef hij in No Bars to Manhood (p. 18). Hij verbleef maanden in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. In 1968 reisden Berrigan en historicus Howard Zinn naar Hanoi, waar ze zich een week moesten schuilhouden voor Amerikaanse bombardementen op de stad. Begin jaren '70 zat hij anderhalf jaar in de gevangenis vanwege een actie tegen de dienstplicht.

Verantwoordelijk handelen

We kunnen een beroep doen op 'de realiteit', en zeggen: pacifisme is een mooi ideaal - zolang iedereen er zo over denkt. Maar dan verandert er nooit iets. Het vraagt een 'leap of faith': een daad van vertrouwen (en dat kan je geloof noemen) dat de waarheid spreken én doen het goede dichterbij brengt. Hoop hebben omdat het zinvol is om de waarheid te spreken over geweld, en te handelen naar de overtuiging dat geweld niks oplost. De waarheid spreken over geweld betekent: de bruutheid ervan ontmaskeren, en een geweldloze weg bewandelen.

Is dit onverantwoord? Eis je als pacifist dat iedereen de pacifistische houding aanneemt, en zich blootstelt aan geweld van anderen? Hier leer ik van Dietrich Bonhoeffer. Deze Duitse predikant was fel anti-nazi, en pacifist. Toch schreef hij ook dat uitspraken van Jezus zoals dat het kwade alleen door het goede wordt overwonnen, niet als algemeen ethisch programma opgevat moeten worden. Ik vat het zó op: maak er geen ethische norm voor de wereld van. Bonhoeffer praat niet over ethiek als norm of principe, maar als verantwoordelijk handelen. Wat heb ik te doen als verantwoordelijk mens in de concrete situatie en gegeven de relaties met alles om mij heen? Bij Bonhoeffer en Berrigan staat dat verantwoordelijk handelen direct in het teken van mijn relatie met God, van het een navolger (discipel) van Jezus zijn.

De wereld is een koninkrijk van de dood, en in deze wereld treedt het grote Ja van God binnen, de Christus, die onrust brengt en allerlei soorten verstoringen, ontmaskeringen, wetsovertredingen en waarheid-spreken. De ontwapende God en het ontwapend-zijn van God in Christus is het grote schandaal van de geschiedenis. Wij zijn nog geen ontwapende kerk, omdat wij nog geen aanbidders zijn van een ontwapende God. God komt tot ons ontwapend in Christus… Christus doet de verkeerde dingen, op de verkeerde plekken, op het verkeerde moment, met de verkeerde mensen. Vandaag worden wij uitgenodigd om het drama van de ontwapende Christus uit te leven in een wereld die tot de tanden bewapend is. Jezus belijden, in deze tijd, betekent werken aan ontwapening, gerechtigheid en vrede. — Daniel Berrigan, woorden uit een retraite begin jaren '80 (bron: John Dear)

Ook als je de christelijke overtuiging niet deelt is denk ik duidelijk wat het spreken en handelen van mensen als Berrigan zo krachtig maakt: het samenvallen van woord en daad; het profetisch spreken waarbij het obscene openlijk aan de kaak wordt gesteld; en het voorbeeld zijn dat tot navolging oproept - met woorden die weerklank vinden omdat we in het diepst van ons hart de waarheid van het visioen herkennen.

In naam van het Evangelie veroordeel ik vandaag de taal van machtspolitiek, de taal van militaire moord, de taal van religieuze mystificatie, alle taal die de dood van het verstand aanduidt, de berekende obsceniteit, de taal die zich voordoet als menselijke waardigheid en waarheid terwijl ze in werkelijkheid de wereld ten val brengt. En ik beveel in naam van het Evangelie bescheidenheid en trouw aan, de bronnen in de woestijn; al die verborgen inspanningen van mensen om te leven met menselijke verschillen, om crises te dragen, om wonden te helen, om geduldig en lankmoedig te zijn. Ik suggereer, nee, ik houd vol dat de taal van het evangelie onze gebruikelijke taal veroordeelt, dat discipelschap eens en voor altijd onze ondraaglijke opgeblazenheid van geest afkeurt, dat het ja en nee van het Evangelie ongeduldig is tegenover onze berekende uitvluchten; en tenslotte, dat de machteloosheid van Jezus van groter gewicht is dan de machten en heerschappijen waarop wij gewoonlijk vertrouwen. — No Bars to Manhood, p. 70.

Bronnen

De citaten zijn eigen vertalingen van de oorspronkelijke teksten.

Daniel Berrigan, "No bars to manhood", Wipf & Stock Publishers (2007); heruitgave van boek uit 1970.

John Dear, "Daniel Berrigan and his fearless nonviolence, at 100" (2021), artikel op wagingnonviolence.org.

Jakob Frühmann en Cristina Yurena Zerr (red.), "Brot und Gesetze brechen. Christlicher Antimilitarismus auf der Anklagebank", Mandelbaum Verlag (2021).